“In deze gezondheidscrisis zien we dat sociale media ons helpen met elkaar verbonden te blijven. Maar er is ook een schaduwkant. Sociale media kunnen taal verspreiden met haat en bedrog die schade kan aanrichten.”
Thorning-Schmidt
(CEO of Save the Children)
Toegang tot betrouwbare corona informatie is voor alle burgers van levensbelang. Veel burgers maken gebruik van sociale media om zich te informeren, ook over corona, maar nepnieuws bedreigt hun toegang tot betrouwbare informatie.
Nepnieuws over gezondheidsinformatie is van alle tijden. Zo antwoordt de bekende viroloog Anb Osterhausop op een vraag van een journalist (Viroloog Ab Osterhaus: ‘Ik heb een hekel aan mensen’ | De Volkskrant, 18 december 2020) of complotdenkers nieuw zijn of dat mensen ten tijde van de Mexicaanse griep ook al bang waren om met het vaccin een nanochip van Bill Gates in hun hoofd geïmplanteerd te krijgen: “Wat betreft vaccinaties gaan die complottheorieën al terug naar de 18de eeuw, toen de Britse arts Edward Jenner het eerst vaccin (tegen de pokken) uitvond. De spotprenten uit die tijd zijn fantastisch, daarop zie je Jenner iemand vaccineren met eromheen allemaal gevaccineerde mensen waar koeienoren en koeienledematen uit groeien.”
VOOR WIE IS DE TOOLKIT BEDOELD?
De toolkit richt zich niet alleen op de Rijksoverheid en instanties als Mediawijzer, de Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO), het Ontwikkelteam Curriculum.nu: mediawijsheid en burgerschap, ouderenorganisaties als ANBO, KBO-PCOB, de Patiëntenfederatie, PGOsupport en ziekenhuizen. Maar ook op burgers die willen weten hoe ze zich tegen corona nepnieuws kunnen wapenen.
Het Ministerie van VWS en het RIVM kunnen van de toolkit gebruik maken door voor Nederlandse burgers in brede zin en patiënten via 
juridische, educatieve en technologische maatregelen corona nepnieuws tegen te gaan.
Het Ministerie van OCW, Mediawijzer, ), het Ontwikkelteam Curriculum.nu: mediawijsheid en burgerschap en de Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO) kunnen er gebruik van maken om via educatieve maatregelen jongeren te bereiken.
Een ouderenorganisatie als ANBO kan hetzelfde doen voor ouderen door hen trainingen te geven en tips op de site te plaatsen, zodat ze digitale informatie leren herkennen die wel betrouwbaar is.
Er kan eventueel ook worden samengewerkt met de factcheckers van de Universiteit Leiden (https://nieuwscheckers.nl/ en Fact- Checking – Duke Reporters’ Lab (reporterslab.org).
De informatie uit deze toolkit kan uiteraard ook gebruikt worden om op coronadashboards, websites en patiëntenportalen tips te geven aan het brede publiek, en aan specifieke doelgroepen als ouderen, jongeren en patiënten. Zo kunnen zij digitale informatie over corona leren herkennen die wel betrouwbaar is, en gebruiken om niet met het corona virus besmet te worden of ervan te herstellen.
Nederlandse en EU maatregelen
📚 Maatregelen Nederlandse overheid tegen nepnieuws
🔺Strategie
Kabinet zet in op transparantie in strategie tegen desinformatie
Nieuwsbericht, 18.10.2019
Het kabinet heeft vandaag een strategie tegen desinformatie uitgebracht. Deze strategie is gericht op preventie, het verstevigen van de informatiepositie en (zo nodig) reactie. De nadruk ligt op preventieve acties. Zo schreef inmiddels demissionair minister Ollongren van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties vandaag aan de Kamer. Het toenemende belang van internet als toegankelijke informatiebron betekent dat desinformatie zich gemakkelijker kan verspreiden dan voorheen. Het kabinet vindt het van belang dat burgers in staat zijn om zelf informatie op waarde te schatten. Het kabinet zet zich daarom in voor meer transparantie over de herkomst van informatie.
Kabinet zet in op transparantie in strategie tegen desinformatie | Nieuwsbericht | Rijksoverheid.nl
🔺Actielijnen
De acties van het kabinet krijgen vorm langs drie lijnen: preventie, versteviging informatiepositie en (zo nodig) reactie. Preventieve acties hebben het doel om te voorkomen dat desinformatie impact heeft en verspreidt. Versteviging van de informatiepositie en informatiedeling geeft tijdig zicht op en duiding van de (potentiële) dreigingen. Reactieve acties behoren tot het handelingsperspectief wanneer er desinformatie is. De nadruk ligt, mede gezien de aard van de dreiging in ons land en de door het kabinet gehanteerd uitgangspunten, op preventieve acties.
Actielijnen tegengaan desinformatie | Kamerstuk | Rijksoverheid.nl
➡️ Zie verder ook:
https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/desinformatie-nepnieuws/aanpak-desinformatie-en-nepnieuws
🔺Informatie
30 documenten van de Rijksoverheid over desinformatie en nepnieuws
https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/desinformatie-nepnieuws/documenten
🔺Campagne
Nieuwsbericht, 11.03.2019
Vandaag start het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties een online bewustwordingscampagne ‘Blijf nieuwsgierig. Blijf kritisch’. Deze campagne maakt deel uit van een brede aanpak die mediawijsheid wil bevorderen. De campagne loopt tot na de verkiezingen van het Europees Parlement.
In de bijlage bij Kamerbrief beleidsinzet bescherming democratie tegen desinformatie is het volgende te lezen over de impact van de campagne:
Effect bewustwordingscampagne Op verzoek van uw Kamer, bij motie in 20172 en de begrotingsbehandeling van 2018, is een bewustwordingscampagne gestart op 11 maart jl., die tot 14 juli 2019 liep. Het zwaartepunt van de inzet van onder andere de radio- en online videospots lag rond de verkiezingen in 2019. Zoals bij iedere campagne met zendtijd van de Rijksoverheid is voor, tussen en na de campagne het effect hiervan gemeten*. De campagne wordt qua herkenning en waardering gewaardeerd in lijn met de benchmark van Rijkscampagnes zonder inzet van televisie. Ten opzichte van vergelijkbare campagnes scoort de overdracht van de primaire boodschappen hoger (‘Vraag je altijd af of een bericht echt is of nepnieuws’ en ‘Check waar een bericht vandaan komt als je twijfelt’). Negen op de tien Nederlanders vinden het vanzelfsprekend om kritisch na te denken of een bericht klopt, voor men reageert, deelt of liket. Dit percentage is gedurende de campagne stabiel gebleven op dit hoge niveau. Daarnaast vinden ruim acht op de tien Nederlanders het vanzelfsprekend berichten met desinformatie te negeren. Dit percentage is gestegen, van 76% in de voormeting naar 83% in de nameting. De website heeft een beperkte ondersteunende bijdrage geleverd. De campagne heeft in de context van de verkiezingen gelopen en het materiaal is in beginsel herbruikbaar bij volgende verkiezingen. Op dit moment zie ik geen concrete aanleiding om de algemene publiekscampagne voort te zetten. Het kabinet zet in op de inbedding van bewustwording in een bredere strategie van het stimuleren van mediawijsheid door bestaande netwerken.
*Voor meer gedetailleerde informatie over de achtergronden van het campagne-effectonderzoek voor campagnes zonder inzet van televisie, de benchmarks en het achterliggende communicatiemodel zie de bijlagen van de eindrapportage campagneeffectonderzoek dat op www.rijksoverheid.nl gepubliceerd is. Zie voor meer algemene informatie over campagnes van de rijksoverheid, incl onderzoekstechnieken voor campagnes: www.communicatierijk.nl/campagnekeuken
Campagne nepnieuws vandaag van start | Nieuwsbericht | Rijksoverheid.nl
🔺Gedragscode
Inmiddels demissionair minister Ollongren van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties komt met een Nederlandse gedragscode, die onder andere moet zorgen dat het transparanter wordt wie achter een politieke advertentie zit. Deze gedragscode maakt onderdeel uit van een pakket aan maatregelen die de minister neemt om desinformatie in aanloop naar verkiezingen aan te pakken en Nederlanders beter te informeren.
Ollongren: Of het nu gaat om het gebruik van bots of nepaccounts of politieke advertenties die misleidende informatie bevatten, dit zijn zorgelijke ontwikkelingen. Daarom kom ik met extra maatregelen die de kiezer moeten helpen om kritisch te kijken naar de informatie die rondgaat over de Tweede Kamer verkiezingen.
Naast het opstellen van een Nederlandse gedragscode transparantie politieke advertenties wordt verder ingezet op het intensiveren van het detecteren van desinformatie, wordt de Wet financiering politieke partijen (Wfpp) gewijzigd en komt er een website die meer bewustwording moet creëren bij alle stemgerechtigde Nederlanders.
Minister Ollongren neemt maatregelen tegen desinformatie richting Tweede Kamer verkiezingen | Nieuwsbericht | Rijksoverheid.nl
🔺 Hoe desinformatie en nepnieuws tegen te gaan?Desinformatie en nepnieuws tegengaan | Desinformatie en nepnieuws | Rijksoverheid.nl
In Nederland hebben desinformatie en nepnieuws nog niet zoveel invloed. Toch vindt de meerderheid van de Nederlanders dat nepnieuws makkelijker herkenbaar moet zijn. De Europese Unie heeft daarover afspraken gemaakt met grote technologiebedrijven zoals Google en Facebook. Het Nederlandse kabinet wil dat mensen zelf nepnieuws beter leren herkennen.
➡️ In de juridische, technologische en educatieve maatregelen in deze toolkit zal nader worden ingegaan op manieren om nepnieuws te bestrijden.
📚 Maatregelen EU tegen (corona) nepnieuws
“De feiten op een rijtje
Sinds het begin van de coronapandemie worden we overspoeld door onjuiste en misleidende berichten en pogingen vanuit het buitenland om het debat in de EU te beïnvloeden. Onze diepste angsten en de onophoudelijke nieuwsstroom zijn daarvoor een vruchtbare voedingsbodem. Onjuiste informatie over het virus, gevaarlijke tips die de ronde doen, ongefundeerde complottheorieën en consumentenbedrog brengen de volksgezondheid in gevaar (…).”
Aanpak van desinformatie over het coronavirus | Europese Commissie (europa.eu)
“Gezien de ernst van de huidige crisis, doet de EU alles om de COVID-19-vaccins die beantwoorden aan de hoge EU-nomen voor veiligheid en werkzaamheid, zo snel mogelijk beschikbaar te stellen aan iedereen die ze nodig heeft.
Vaccinatie is een van de grootste successen op het gebied van volksgezondheid. (…)”
https://ec.europa.eu/info/live-work-travel-eu/coronavirus-response/fighting-disinformation_nl
EEAS SPECIAL REPORT UPDATE (december 2020 – april 2021)
“Disinformation around the COVID-19 pandemic, measures taken to contain it and vaccine roll-out campaigns continues to be significant. Since our last special report, issued in December 2020 (…), the roll-out of different vaccines gained momentum in many countries around the world, and in conjunction with this, vaccine-related disinformation increased and contributed to spreading fear and mistrust in any type of vaccine.
In parallel to the vaccine roll-outs, the vaccines themselves have become commodities in global public diplomacy and the national promotion of locally-produced vaccines has accelerated. As our analysis documents, since the beginning of 2021 state-sponsored disinformation also intensified, targeting in particular Western-developed vaccines. “Vaccine diplomacy” has fully replaced “mask diplomacy”.
The EU and individual Member States, have also been the targets of disinformation related to the handling of public health measures. The fact that COVID-19 cases continue to rise (which is reported to the public in a trustworthy fashion), is being twisted into disinformation attacking the EU’s response to the pandemic and cast as a failure of democracies and open societies . (…)”
EEAS SPECIAL REPORT UPDATE: Short Assessment of Narratives and Disinformation Around the COVID-19 Pandemic (UPDATE DECEMBER 2020 – APRIL 2021) – EU vs DISINFORMATION
“Desinformatie is een probleem dat zich steeds verder ontwikkelt en democratische processen en maatschappelijke debatten makkelijk negatief kan beïnvloeden. De steeds negatievere gevolgen voor de samenleving in alle EU-landen vereisen een gecoördineerde, gezamenlijke en duurzame aanpak om het probleem tegen te gaan. (…)”
ACTIEPLAN TEGEN DESINFORMATIE – European External Action Service (europa.eu)
Action Plan against Disinformation – European External Action Service (europa.eu)
Zie ook het rapport dat de Europese Commissie in 2018 publiceerde: A multi-dimensional approach to disinformation. Report of the independent High level Group on fake news and online disinformation
A multi-dimensional approach to disinformation – Publications Office of the EU (europa.eu)
Zie voor de EU-gedragscode tegen desinformatie:
https://ifcncodeofprinciples.poynter.org/
https://ifcncodeofprinciples.poynter.org/know-more
https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/news/study-assessment-implementation-code-practice-disinformation, p. 3
Rapid Alert System
“The concept of a Rapid Alert System first emerged in the Action Plan against Disinformation (JOIN(2018)0036) of 5 December 2018 and the mechanism was finally set up in March 2019. One year later, Commissioner Věra Jourová stated that the system had been used for the first time to tackle disinformation related to COVID-19. (…)”
The EU’s Rapid Alert System against disinformation and how it functions (europa.eu)
European Democracy Action Plan
“Standing up to challenges to our democratic systems from rising extremism and perceived distance between people and politicians, the Action Plan sets out measures to promote free and fair elections, strengthen media freedom and counter disinformation. More concretely, the Commission will propose legal action on political advertising that will address the sponsors of paid content and production and distribution channels, including online platforms, advertisers and political consultancies, clarifying their respective responsibilities. (…)”
European Democracy Action Plan (europa.eu)
“Since 2015, the European Union has set out and is actively implementing concrete measures to address disinformation, protect its democratic systems and public debates. (…)”
Countering disinformation – European External Action Service (europa.eu)
“The Digital Services Act and Digital Markets Act encompass a single set of new rules applicable across the whole EU to create a safer and more open digital space. (…)”
The Digital Services Act package | Shaping Europe’s digital future (europa.eu)
➡️ In de juridische, technologische en educatieve maatregelen in deze toolkit zal nader worden ingegaan op EU maatregelen tegen nepnieuws.
📚 Achtergrondinformatie over het “infodemic management” van de WHO
Achtergrondinformatie over het “infodemic management” van de WHO
“An infodemic is too much information including false or misleading information in digital and physical environments during a disease outbreak. It causes confusion and risk-taking behaviours that can harm health. It also leads to mistrust in health authorities and undermines the public health response. An infodemic can intensify or lengthen outbreaks when people are unsure about what they need to do to protect their health and the health of people around them. With growing digitization – an expansion of social media and internet use – information can spread more rapidly. This can help to more quickly fill information voids but can also amplify harmful messages.
Infodemic management is the systematic use of risk- and evidence-based analysis and approaches to manage the infodemic and reduce its impact on health behaviours during health emergencies.
Infodemic management aims to enable good health practices through 4 types of activities:
- Listening to community concerns and questions
- Promoting understanding of risk and health expert advice
- Building resilience to misinformation
- Engaging and empowering communities to take positive action”
https://www.who.int/teams/risk-communication
Wil je op de hoogte blijven van het infodemic management van de WHO?
Meld je dan aan via Infodemic Management News Flash voor updates.
📚 Hoe een infodemic te bestrijden?
Cinelli, M., Quattrociocchi, W., Galeazzi, A., Valensise, C. M., Brugnoli, E., Schmidt, A. L., … & Scala, A. (2020). The COVID-19 social media infodemic. Scientific Reports, 10(1), 1-10.
(12) (PDF) The COVID-19 social media infodemic (researchgate.net)
Vraga, E. K., Tully, M., & Bode, L. (2020). Empowering users to respond to misinformation about Covid-19. Media and Communication, 8(2), 475-479. Empowering Users to Respond to Misinformation about Covid-19 (ssoar.info)
Zarocostas, J. (2020). How to fight an infodemic. The Lancet, 395(10225). https://doi.org/10.1016/S0140- 6736(20)30461-X How to fight an infodemic (thelancet.com)
Acties van de WHO ter bestrijding van desinformatie van Covid-19
Acties van the WHO
Omdat vaak onduidelijk welke van dergelijke maatregelen effect sorteren, presenteert deze toolkit daarom juridische, technologische en/of educatieve maatregelen om een bijdrage te kunnen leveren aan wat de WHO “infodemic management” noemt. Dat dit geen overbodige luxe is, blijkt wel uit de volgende uitspraak van de algemeen directeur van de WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus stelt tijdens de 2020 Munich Security Conference: “We’re not just fighting an epidemic; we’re fighting an infodemic.”
Zie ook: https://ec.europa.eu/info/live-work-travel-eu/coronavirus-response/fighting-disinformation_nlAchtergrondinformatie over het “infodemic management” van de WHO“An infodemic is too much information including false or misleading information in digital and physical environments during a disease outbreak. It causes confusion and risk-taking behaviours that can harm health. It also leads to mistrust in health authorities and undermines the public health response. An infodemic can intensify or lengthen outbreaks when people are unsure about what they need to do to protect their health and the health of people around them. With growing digitization – an expansion of social media and internet use – information can spread more rapidly. This can help to more quickly fill information voids but can also amplify harmful messages.Infodemic management is the systematic use of risk- and evidence-based analysis and approaches to manage the infodemic and reduce its impact on health behaviours during health emergencies.Infodemic management aims to enable good health practices through 4 types of activities:
- Listening to community concerns and questions
- Promoting understanding of risk and health expert advice
- Building resilience to misinformation
- Engaging and empowering communities to take positive action”
https://www.who.int/teams/risk-communication
Will je op de hoogte blijven van het infodemic management van de WHO? Meld je dan aan via Infodemic Management News Flash voor updates.
Hoe een infodemic te bestrijden?
Cinelli, M., Quattrociocchi, W., Galeazzi, A., Valensise, C. M., Brugnoli, E., Schmidt, A. L., … & Scala, A. (2020). The COVID-19 social media infodemic. Scientific Reports, 10(1), 1-10. (12) (PDF) The COVID-19 social media infodemic (researchgate.net)
Vraga, E. K., Tully, M., & Bode, L. (2020). Empowering users to respond to misinformation about Covid-19. Media and Communication, 8(2), 475-479. Empowering Users to Respond to Misinformation about Covid-19 (ssoar.info)
Zarocostas, J. (2020). How to fight an infodemic. The Lancet, 395(10225). https://doi.org/10.1016/S0140- 6736(20)30461-X How to fight an infodemic (thelancet.com)
Urgentie
Urgentie
De verspreiding van corona nepnieuws met name via sociale media is een groot probleem. Ondanks digitale informatie die de Rijksoverheid (bijvoorbeeld via Coronadashboard | COVID-19 | Rijksoverheid.nl, 
Zo gelooft bijna een derde van de Amerikanen dat het corona virus uit een laboratorium komt en hun president liet weten dat hij preventief iedere dag preventief een pilletje hydroxychloroquine slikt.
En uit een studie die in juni 2021 onder 1737 Amerikaanse burgers tussen 18 en 74 jaar oud is uitgevoerd blijkt dat maar liefst 20% in corona nepnieuws gelooft. New study shows: one in five people believe fake news about COVID-19 | News articles | University of Groningen (rug.nl). De Nederlandse onderzoeker uit het researchteam stelt “There is no reason to assume that these results would be significantly different here in The Netherlands, expects de Bruin. “If you think you are immune because of your age or your diet, you have of course no reason to change your behaviour.”
Dit kan uiteraard een gevaar voor de gezondheid opleveren. De WHO site probeert burgers wereldwijd te waarschuwen voor dergelijke ‘tips’ (zie ook: De Hoax-Wijzer (google.com); De Hoax-Wijzer – Startseite | Facebook en De Hoax-Wijzer (@Hoax_Wijzer) / Twitter. 
Toegang tot overtuigende betrouwbare digitale informatie over corona (besmetting door het virus, preventie, medicijnen, vaccin, herstel na besmetting) is voor burgers van levensbelang. Maar hoe kunnen de informatierechten van burgers op dit terrein gegarandeerd worden?
Sinds de uitbraak van het corona virus begin 2020 zijn er inmiddels al een aantal internationale studies gepubliceerd naar de productie, de verspreiding en het gebruik van corona nepnieuws. Bovendien zijn er de afgelopen jaren (inter)nationale rapporten verschenen over maatregelen die genomen kunnen worden om nepnieuws te bestrijden waar ook gebruik gemaakt van kan worden voor het corona virus. Zie bijvoorbeeld het volgende rapport dat de Europese Commissie in 2018 publiceerde: A multi-dimensional approach to disinformation. Report of the independent High level Group on fake news and online disinformation A multi-dimensional approach to disinformation – Publications Office of the EU (europa.eu)
Zie verder ook Juridische maatregelen in deze toolkit.
Impact niet alleen op korte maar ook op lange termijn
Impact niet alleen op korte maar ook op lange termijn
Toegang tot digitale betrouwbare corona informatie is niet alleen nu midden in de corona crisis van belang (info over de verspreiding van het virus, preventie, ontwikkeling van medicijnen en vaccins), maar ook op lange termijn (herstel na besmetting). En uiteraard is de toolkit met juridische, technologische en educatieve maatregelen in de toekomst ook bruikbaar om nepnieuws te bestrijden bij andere gezondheidskwesties.
